امروزه فضای مجازی تبدیل به جزئی لاینفک از زندگی روزمره مردم شده است. در دنیای امروز، ارتباطات آنلاین، شبکه‌های اجتماعی، تبادل اطلاعات، کسب‌وکارهای دیجیتال، آموزش آنلاین و حتی تفریحات، همگی از این فضا بهره می‌برند. برای کشورهای زیادی، فضای مجازی تبدیل به یک فرصت بزرگ برای پیشرفت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شده است. حتی در ایران با وجود محدودیت‌هایی که در برخی عرصه‌ها وجود دارد، این فضا همچنان به‌عنوان ابزاری مؤثر در تغییر روش‌های زندگی مردم و توسعه فعالیت‌های اقتصادی شناخته می‌شود.
اما متأسفانه در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از اعتراضات سال های اخیر در برخی از مناطق کشور، محدودیت‌های شدیدتری در دسترسی به پلتفرم‌های مختلف اینترنتی اعمال شده است. این امر نه‌تنها در تغییر شیوه‌های زندگی مردم اثرگذار بوده، بلکه روابط اجتماعی و حتی کسب‌وکارهای دیجیتال را نیز دچار اختلال کرده است. یکی از نتایج مهم این فیلترینگ گسترده، گسترش استفاده از فیلترشکن‌ها است. اما آیا فیلترشکن‌ها تنها ابزاری برای عبور از محدودیت‌ها هستند، یا خطرات و پیامدهای پیچیده‌ای دارند که باید بیشتر به آن‌ها پرداخته شود
در بسیاری از کشورهای جهان، فیلترینگ فضای مجازی به‌عنوان ابزاری برای مدیریت محتوای مضر و خطرات امنیتی به کار می‌رود. در کشورهای پیشرفته، فیلترینگ تنها در شرایط خاص و با رعایت قوانین شفاف و نظارت‌شده اعمال می‌شود. این کشورها در تلاش‌اند تا فضای مجازی را به‌گونه‌ای مدیریت کنند که هم امنیت عمومی حفظ شود و هم حقوق فردی کاربران از جمله آزادی بیان و حریم خصوصی، رعایت گردد. به‌عنوان مثال، کشورهای اروپایی با اجرای قوانینی مانند GDPR (قانون حفاظت از داده‌های عمومی) به‌دنبال حفظ حریم خصوصی کاربران و امنیت اطلاعات شخصی هستند.
در ایران اما، این فیلترینگ‌ها اغلب به‌طور غیر شفاف و بی‌دلیل اعمال می‌شود. به‌جای استفاده از ابزارهای نظارتی برای مدیریت سالم فضای مجازی، محدودیت‌ها بدون فرایند قانونی مشخص، به‌طور ناگهانی و بی‌دلیل برقرار می‌شوند. این فیلترینگ‌ها نه‌تنها به مشکلات دسترسی به اطلاعات منجر شده، بلکه باعث اختلال در فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی نیز می‌شود. در چنین شرایطی، مردم برای دسترسی به پلتفرم‌های مسدودشده مجبور به استفاده از فیلترشکن‌ها می‌شوند.
فیلترشکن‌ها، که به‌طور گسترده در ایران استفاده می‌شوند، ابزارهایی هستند که به کاربران این امکان را می‌دهند که از سد فیلترینگ عبور کنند و به پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، تلگرام و توییتر که در کشور مسدود هستند، دسترسی پیدا کنند. هرچند این ابزارها در ظاهر به‌عنوان ابزاری برای دور زدن محدودیت‌ها به نظر می‌رسند، اما استفاده از آن‌ها خطرات امنیتی زیادی را به همراه دارد.
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات استفاده از فیلترشکن‌ها، تهدیداتی است که امنیت اطلاعات کاربران را به خطر می‌اندازد. بسیاری از این ابزارها ممکن است از اطلاعات شخصی کاربران استفاده کرده و حتی آن‌ها را به شرکت‌ها یا افراد ثالث بفروشند. این موضوع باعث نگرانی‌های جدی درباره حفظ حریم خصوصی و تهدیدات امنیتی نظیر حملات هکری، سرقت اطلاعات بانکی و نشت داده‌های شخصی می‌شود. علاوه بر این، فیلترشکن‌ها می‌توانند امنیت فضای دیجیتال را به خطر بیندازند و دایره حملات سایبری را گسترده‌تر کنند. چون بسیاری از این ابزارها از پروتکل‌های امنیتی ضعیفی استفاده می‌کنند، ممکن است افراد سودجو از آن‌ها برای اهداف نادرست خود استفاده کنند.
این مسئله نه‌تنها برای کاربران عادی بلکه برای سازمان‌ها و نهادهای دولتی نیز تهدیدی جدی به حساب می‌آید. استفاده از فیلترشکن‌ها در سطح دولتی می‌تواند منجر به نشت اطلاعات حساس، آسیب‌های مالی و حتی تهدیدات امنیتی در مقیاس بزرگتر شود. بر اساس گزارش های بین المللی منتشر شده، بخش عمده ای از فیلترشکن ها و وی پی ان های در انحصار شرکت های وابسته به اسراییل هستند.
یکی از عواملی که به تشدید این مشکلات کمک کرده، ترس از فناوری است. در حالی که در کشورهای مختلف، فناوری‌های نوین به‌عنوان ابزاری برای پیشرفت و نوآوری به شمار می‌روند، در ایران این ترس وجود دارد که فناوری‌های جدید به‌ویژه در زمینه فضای مجازی تهدیدی برای امنیت و نظم جامعه به‌شمار روند. این ترس به‌ویژه در نهادهای دولتی و افرادی که شناخت درستی از کارکردهای این فناوری‌ها ندارند، بیشتر به چشم می‌خورد. این عدم آشنایی با فضای دیجیتال و فناوری‌های نوین، موجب شده که بجای استفاده بهینه از این ابزارها، محدودیت‌های بیشتری اعمال شود که نتیجه آن کاهش کیفیت زندگی مردم و سرکوب نوآوری است.
برای حل مشکلات موجود و استفاده بهینه از فضای مجازی، نیاز به چندین اقدام اساسی داریم. اولین و مهم‌ترین گام، ارتقای سواد رسانه‌ای در جامعه است. آموزش‌های رسانه‌ای باید به‌ویژه برای جوانان و نوجوانان که به‌طور روزانه با فضای مجازی در ارتباط هستند، تقویت شود. اگر افراد توانایی تشخیص محتوای مفید از مضر را داشته باشند، می‌توانند از این فضا به‌طور مثبت‌تری استفاده کنند.
در زمینه حکمرانی فضای مجازی، ایران نیاز به یک رویکرد هوشمند و جامع دارد. به‌جای اعمال فیلترینگ بدون کارشناسی، باید چارچوب‌های قانونی و اصولی برای نظارت بر فضای مجازی تدوین شود که در عین حفظ امنیت، حقوق کاربران را نیز رعایت کند. همچنین، نظارت دقیق‌تر بر پلتفرم‌ها و ابزارهای اینترنتی می‌تواند از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری کند.
در نهایت، تدوین قوانین شفاف و دقیق برای حفاظت از حریم خصوصی کاربران و داده‌های شخصی می‌تواند به ایجاد اعتماد در فضای مجازی کمک کند. با ایجاد چنین زیرساخت‌هایی، کاربران با اطمینان بیشتری از فضای دیجیتال استفاده کرده و می‌توانند کسب‌وکارهای دیجیتال خود را توسعه دهند.
فضای مجازی نه تهدید، بلکه فرصتی بزرگ برای پیشرفت و تحول کشور است. با مدیریت صحیح، می‌توان از این فضا برای توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران بهره‌برداری کرد. اما برای این منظور، باید در نگرش‌ها تغییراتی اساسی ایجاد کرد و زیرساخت‌های قانونی و آموزشی مورد نیاز را فراهم آورد.
دکتر حمید ضیایی پرور، کارشناس ارتباطات